Ղարաբաղն ու Ալբանիան․ ինչպես է պատմաբանների պատերազմը ազդել պատմական հուշարձանների վրա
ՎերլուծությունTurist.delfi.ee-ն գրում է, որ երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի արդյունքում Ադրբեջանը վերադարձրել է գրեթե երեսուն տարի հայկական ուժերի կողմից վերահսկվող հողերի մոտ երկու երրորդը: Այժմ հայերն ասում են, որ իրենց հուշարձաններին, որոնք մնացել են Ադրբեջանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքում, սպառնում են կամ ոչնչացնում կամ հայկականից ալբանականի վերածում: Նախիջևանի Ջուլֆա քաղաքում, 2005 թվականին վերջնականապես ավերվել է հին հայկական գերեզմանատունը իր հազարավոր խաչքարերով, ինչը Հայաստանում վրդովմունքի փոթորիկ է առաջացրել և դատապարտվել է Եվրախորհրդարանի կողմից:
Ղարաբաղյան հակամարտությունը հիմնականում կրոնական պատերազմ չէ, բայց կողմերը մեծ նշանակություն են տալիս եկեղեցիներին, մզկիթներին և այլ հին հուշարձաններին` որպես այդ տարածքում հնագույն ներկայության նշաններ, որը և հաստատում է այդ տարածքի նկատմամբ իրավունքը: Միևնույն ժամանակ, և՛ հայերը, և՛ ադրբեջանցիները, որպես վկայություն, մատնանշում են նույն ղարաբաղյան վանքերն ու եկեղեցիները, միայն թե ոմանք դրանք անվանում են հին հայկական, իսկ մյուսները հին ալբանական: Թե՛ հայերը, և թե՛ ադրբեջանցիները շատ երկար ժամանակ են ապրում այդ տարածքում, և ոչ միայն փոքրիկ Լեռնային Ղարաբաղում, այլ մի ընդարձակ տարածաշրջանում, որը ներառում է Արևելյան Անատոլիան, այսօրվա Իրանի հյուսիսը և Հարավային Կովկասը: Հայերը համարում են, որ իրենց ժողովրդի պատմությունը սկսվել է մոտավորապես մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի կեսերից, բայց թուրքերը ևս ապրում են այդ տարածքում արդեն գրեթե հազար տարի: Բացի այդ, տեղի ժողովուրդները խառնվել են եկվորների հետ, և նրանք բոլորը միասին ադրբեջանցիների և հայերի նախնիներ են:
Իսկ ի՞նչ է իրենից ներկայացրել Ալբանիան: Կովկասյան Ալբանիան կապ չունի ժամանակակից Բալկանյան Ալբանիայի հետ: Սա պետություն է, որը գոյություն է ունեցել ներկայիս Ադրբեջանի տարածքում մեր դարաշրջանի առաջին հազարամյակում: Ադրբեջանի ներկայիս բնակիչները մասամբ այդ հին պետության բնակիչների հետնորդներն են: Ուդինների փոքրիկ ցեղախումբն է լեզվաբանական առումով համարվում ալբանացիների ուղղակի հետնորդ: 4-րդ դարում քրիստոնեությունը Հայաստանի միջոցով ներթափանցել է Կովկասյան Ալբանիա: Միևնույն ժամանակ, 4-րդ դարի վերջին, Հայաստանը Հռոմի և Պարսկաստանի միջև բաժանելու ժամանակ, Կովկասյան Ալբանիան տարածքներ է ստացել Քուռի և Արաքսի միջև, որտեղ ներառված է նաև ներկայիս Ղարաբաղը: Մոտավորապես 8-10-րդ դարերի ընթացքում, արաբների կողմից նվաճվելուց հետո, Կովկասյան Ալբանիան դադարել է գոյություն ունենալ, և այնտեղ բնակվող ցեղերը տարալուծվել են հարևան ժողովուրդների հետ՝ դառնալով ներկայիս հայերի, վրացիների և ադրբեջանցիների նախնիները: Ալբանական քրիստոնեական եկեղեցին գոյություն է ունեցել շատ երկար ժամանակ՝ մինչև 19-րդ դարը, քանի դեռ Ռուսական կայսրությունը չի լուծարել այն: Բայց, ինչպես կարծում են ոչ ադրբեջանցի գիտնականները, հայոց լեզուն և ավանդույթներն են գերակշռել այդ եկեղեցում նույնիսկ նրա գոյության առաջին դարերում, երբ ալբանական պետականությունն ու լեզուն դեռ եղել են, իսկ երբ դրանք անհետացել են՝ Ալբանական եկեղեցին դարձել է լիովին հայախոս:
Դեռ խորհրդային տարիներին, սկսած 1950-ականներից, ադրբեջանցի պատմաբանները արհեստականորեն սկսել են բարձրացնել կովկասյան Ալբանիայի դերն ու տեղը պատմության մեջ: Այս նոր տեսության հիմնական ստեղծողները եղել են ակադեմիկոս Զիյա Բունիյաթովն ու նրա ուսանողուհի Ֆարիդա Մամեդովան: «Ալբանական ժառանգության» տեսությունն Ադրբեջանում այժմ դարձել է պատմության պաշտոնական ճանաչված տարբերակ։ Ըստ այդմ, երկրի տարածքում բոլոր քրիստոնեական հուշարձանները, որոնք հայերը համարում են իրենցը, իրականում ալբանական են: Ադրբեջանի ճարտարապետների միության նախագահ Էլբայ Գասիմզադեն ասում է նաև, որ Ադրբեջանում գործնականում հայկական ճարտարապետություն գոյություն չունի, և այն, որը հայերն անվանում են իրենցը, պատկանում է Կովկասյան Ալբանիայի ժամանակաշրջանին:
Մի ադրբեջանցի պատմաբան, որը ցանկացել է մնալ անանուն, քանի որ պետական ծառայության մեջ է, ասել է, որ վերջին տարիներին Ադրբեջանում հայկական հուշարձանների «ալբանացումը» տեղի է ունենում պետական մակարդակով: Ըստ նրա, երկրի հայկական եկեղեցիների մեծ մասը անձեռնմխելի է, բայց ներկայումս դրանք պաշտոնապես համարվում են «ալբանական»: 1992-1994 թվականների ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո ինչպես ադրբեջանցիները, այնպես էլ հայերը ոչնչացրել են բազմաթիվ հին հուշարձաններ և աղոթատեղիներ: Օրինակ ՝Բաքվի հենց կենտրոնում գտնվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ապամոնտաժվել է: Բաքվի 19-րդ դարի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին հրկիզվել է, խաչը հանվել է նրա վրայից, այնուհետև այն վերանորոգվել է, և այժմ այնտեղ է գտնվում նախագահի աշխատակազմի վարչակազմի գրադարանը: Այնուամենայնիվ Ադրբեջանում եկեղեցիների մեծ մասը մնացել են անձեռնմխելի։ Միայն թե դրանք առանց ծխականների են, քանի որ առաջին պատերազմի ընթացքում ամբողջ հայ բնակչությունն է վտարվել Ադրբեջանից: Ադրբեջանում հայտնի ճարտարապետ Էլչին Ալիևը ասում է, որ երկիրը շրջելիս հաճախ է տեսնում հայկական եկեղեցիներ, որոնք ճարտարապետական առանձնահատկություններով հեշտությամբ տարբերվում են այլ եկեղեցիներից: Հայերը, 1992-1994 թվականներին գրավելով Լեռնային Ղարաբաղի հարակից յոթ շրջաններ, ամբողջությամբ ավերել են այնտեղ գտնվող շատ բնակավայրեր, դրանց հետ միասին ոչնչացվել են նաև մզկիթներ և տարբեր հին հուշարձաններ:
Ադրբեջանի մշակույթի փոխնախարար Անար Քերիմովը ասել է, որ վերադարձված տարածքներում հնության 34 հուշարձաններ ամբողջությամբ ոչնչացվել են (այդ հարցի վերաբերյալ չկան անկախ աղբյուրների տվյալներ): Ճիշտ է, Աղդամի հիմնական մզկիթը, չնայած լքված է, այնուամենայնիվ, շարունակում է մնալ քաղաքի միակ անձեռնմխելի շենքը, իսկ Շուշայի Գովհար աղայի մզկիթը չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունները նույնիսկ վերականգնել էին` դրա համար իրանցի մասնագետներ հրավիրելով: Դա նաև առիթ էր դարձել ադրբեջանցի պատմաբանների վրդովմունքի համար, քանի որ, ըստ նրանց, հայերը փորձում են շեշտել այն փաստը, որ դա կառուցվել է պարսիկների օրոք։
Հայերի և ադրբեջանցիների միջև վեճը առ այն, թե «ու՞մն են եկեղեցիները» չի ավարտվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի լուծվել ղարաբաղյան հակամարտությունը:
Արմեն Սիմոնյան